Vorig jaar nog maar publiceerde Zadie Smith de sterke essaybundel Voel je vrij en nu verschijnt haar eerste verzameling korte verhalen Grand union. Een aantal verhalen verschenen eerder al in onder meer The New Yorker en Paris Review, maar ze schreef er ook elf nagelnieuwe - een welkome afwisseling tijdens het werken aan een nieuwe (historische) roman, bekende ze in een interview.

Het is een verrassende bundel geworden, vooral vormelijk. Om een paar voorbeelden te geven: 'Meet the president' speelt zich af in de nabije toekomst. In 'Parents' morning epiphany' buigt een ouder zich over het 'werkblad narratieve technieken' dat het kind meekreeg. 'Mood' is een mozaïek van vignetten die je als lezer zelf in elkaar puzzelt. 'Escape from New York' is een soort roadmovie, met Michael Jackson, Elizabeth Taylor en Marlon Brando in de hoofdrollen - gebaseerd op een stadsmythe die na 9/11 de ronde deed, las ik later.

Korset

Zadie Smith vestigde haar naam met romans als Witte tanden, Over schoonheid, NW en Swing time. In die laatste twee is de structuur geïnspireerd door muziek ( NW) en dans ( Swing time). Experimenteren met vorm en stijl is dus niet nieuw voor Smith, maar in Grand Union toont ze hoe ver ze daarin durft te gaan en hoe breed haar palet is.

Niet alles werkt even goed. Soms is een idee niet volledig uitgediept of meer een impressie dan een kort verhaal, zoals in 'Meet the president' of 'Downtown'. Daartegenover staan verhalen als 'Big week' (een vader probeert zijn zoon ervan te overtuigen dat hij eindelijk van zijn verslaving af is en zijn leven weer op de rails krijgt), 'Miss Adele amidst the corsets' (een oudere transgender raakt bij de aanschaf van een nieuw korset verstrikt in een conversatie vol vooroordelen en misverstanden). De tragiek van het leven wordt zo invoelbaar gemaakt door aparte personages die tegelijk heel herkenbaar zijn. In 'Mood' zit een sprekende herinnering aan een vader die dreigt het gezin te laten schrappen uit de Gele Gids: '(…) he shared a name with a famous jockey and strangers would periodically call the flat to ask him which horse they should bet on in the Grand National. We begged him not to unlist us. We wanted to locate ourselves.'

Zadie Smith zegt zelf over het schrijven van korte verhalen dat ze steeds probeert om universele ervaringen te vatten in het specifieke Daar slaagt ze in deze bundel in met brio.

Ze is, ook in haar romans, een schrijfster van en over deze tijd. In 'Kelso Deconstructed' injecteert ze haar gevoel over het geweld op zwarten in de VS vandaag. Het is een verhaal over de echt gebeurde moord in 1959 op Kelso Cochrane, een immigrant uit Antigua. In haar verhaal is Kelso een gretige lezer: 'This particular story he had been reading for a month at least, and freely admitted to himself that he was not really following it, but still he liked it well enough for those sentences that seemed, every now and then, to be about himself - that is about Kelso - although of course he understood that they actually referred to this mysterious Russian character, Ivan.'

Smith verbindt zo de geleefde werkelijkheid met de 'verhaalde' versies. Het verhaal krijgt op die manier een diepere en hedendaagse lading zonder dat het pedant of onleesbaar wordt.

Geen prediker

Als één gedachte ten grondslag ligt aan deze bundel, dan is het wel de vraag naar hoe alles samen hoort, of niet.

Lichaam en geest, mensen, gedachten, de politieke werkelijkheid en de dagelijkse beslommeringen, klein en groot, jong en oud, taal en (on)begrip … Zadie Smith is geen prediker, ze is een schrijfster. Haar verhalen gaan dus net zozeer over personages die een plek zoeken als over de vraag hoe je een verhaal vertelt. Het bijzondere is dat het ene het andere (bijna) nooit in de weg zit. Personages worden herkenbare mensen, hoe ver ze ook van je afstaan. Tegelijk blijft Zadie Smith voelbaar aanwezig, regisserend, observerend.

Smith is een uitmuntend schrijfster in elk verhaal. Ze verrast met vorm en inhoud, en ideeën mogen best doorschemeren in verhalen die tegelijk gevoelsgeladen zijn. Dat is vier sterren waard.

Verberg tekst

De hel, dat zijn de meningen van anderen. Digitaal aangedreven vliegen ze door de lucht. De idioten die ze spuien, ze bezitten de waarheid. Allemaal hebben ze gelijk.

'Zoals iedereen vandaag de dag in Amerika', zegt een van de alter ego's van schrijver Zadie Smith in Het verbond, 'sta ook ik met beide benen in mijn eigen waarheid.'

Ja. Eigen waarheid eerst. Andere waarheden worden afgeblaft.

Maar dat je niet zoveel hebt aan het cultiveren van je eigen gelijk en het zelfgenoegzaam bestrijden van andere meningen, legde Barack Obama deze week mooi uit. In een openbaar interview bespotte hij millennials die vanaf de bank anderen veroordelen omdat die niet zuiver of goed genoeg zouden spreken en handelen. Obama richtte zich speciaal op de 'cancel'-cultuur waarin mensen vanwege een verkeerde mening, daad of formulering terstond door de plee worden getrokken, gedeletet, gecanceld. Hij hield de Eigen Moraal Eerst-ridders voor: 'The world is messy. There are ambiguities.'

Enter Zadie Smith. Ga als de wiedeweerga haar nieuwe boek lezen als je wilt weten waaruit Obama's woorden voortkwamen. Dat boek, Het verbond, is immens. Immens wat? Gewoon: immens. In negentien teksten slaat de Britse Zadie Smith (1975) de verhalende vorm stuk. Het traditionele idee van een sterk verhaal (denk aan snoevende kerels op barkrukken) voldoet niet.

De voorbode zit in haar eerdere werk: we kennen Smith al sinds haar debuut Witte tanden als schrijver van eigengereide romans en goed gelezen, slimme essays. Met haar verhuizing naar New York werd ze de mondaine intellectueel die publiceert in The New Yorker en The New York Review of Books. Deze 'verhalen'-bundel is een gebeurtenis en sleept je mee van toekomst naar verleden, van Engeland naar Spanje en heel vaak naar New York; langs hipsters, zwervers, kunstenaars, God, Kanye West, Brett Kavanaugh. Je ontvlucht New York zelfs op 9/11 in een Toyota Camry samen met Michael Jackson, Elizabeth Taylor en Marlon Brando.

De personages van Zadie Smith raken in conflict met de kloof tussen hart en ratio. Je kruipt in de huid van Miss Adele, een aandoenlijke New Yorkse travestiet die uit haar korset knapt en bij de aanschaf van een nieuw exemplaar denkt te worden gediscrimineerd door zo'n heteroseksuele patriarch. Als ze stampij maakt en de man haar 'meneer' noemt, repliceert ze: 'Als je in deze stad wilt wonen, gebruik je de juiste benamingen op de juiste momenten, oké?' Het volgende moment staat ze te schreeuwen: 'Ik weet dat u zwarten haat. Ik weet dat u homoseksuelen haat.' Maar is dat wel zo? Het lijkt er niet op. Buiten, maar ook binnen, in de wirwar van haar emoties en gedachten, is de wereld messy... In nog meer stukken en vormen brengt Zadie Smith je in de werelden en hoofden van een gewezen agent, een gamer uit de toekomst, Engels toeristenvolk. Of in dat van een studente die feministische erotiek zoekt en tegenover het brallende 'ik neukte haar in haar reet' een zin zet als 'ik nam hem op in mijn anus'. Hopeloos maar moedig strijdt ze door. Ook al doet het grotesk aan wanneer ze weer 'zijn vlees tenietdeed in het hare'.

In 2000 misbruikte de eminente criticus James Wood Witte tanden als voorbeeld van wat hij spottend een nieuw genre noemde: het hysterisch realisme. Wood linkte Zadie Smith aan David Foster Wallace: zij waren schrijvers die 'duizend dingen weten maar geen enkel individueel mens kennen'. Zij zouden maar met sociale theorieën de tijdgeest analyseren in plaats van fictie te schrijven. In het programmatische boek How Fiction Works legde Wood later uit welke schrijfmethoden de beste zijn, welke niet deugen en hoe belangrijk realisme is in een roman.

Ik denk dat Zadie Smith in Het verbond een lange neus trekt naar de man die haar vertelt hoe het heurt. En meteen naar de hele traditie waarin verhalen vooral stérke verhalen moeten zijn, met kop en staart en goed na te vertellen aan de mannen rond het kampvuur. Ze spuugt op een literaire traditie die wordt bestendigd in honderdduizenden cursussen, colleges en boeken over hoe een plot móét, hoe een plaatsbeschrijving hóórt en wat een karakter ís. Ze bespot die werkwijze in Het verbond ook openlijk, met als hoogtepunt een satire in de vorm van hoofdstukjes uit een 'Werkblad Verteltechnieken'.

Ja, ik denk dat Zadie Smiths antwoord op de tijdsgeest niet passend is voor mannen als James Wood, die weten hoe literatuur eruit moet zien en hoe je een plot opbouwt. In een interview met een Canadees radiostation zei Smith: 'Er is iets aan een perfecte vorm wat me afstoot. Mijn romans zijn ook zo - ik weet dat ze nauwgezet en gecontroleerd behoren te zijn, maar in plaats daarvan vormen ze een soort lappendeken.'

Ja, the world is messy.

****

Uit het Engels vertaald door Kitty Pouwels en Anne Jongeling. Prometheus; 272 pagina's; € 19,99.

Verberg tekst

Een vrouw zit met haar kinderen aan het strand. Haar tweeling baddert in de zee, de oudste zoon is naar het winkelcentrum en haar dochter zanikt over hoe saai het strand is. Maar het moet nu eenmaal: het strandbezoek is een familietraditie en de enige manier om even te ontsnappen aan de bedompte stad. Grote afwezige: de vader. Is hij werkelijk geïmmigreerd om zijn gezin te onderhouden of is dat slechts een fabeltje? En wie maakt wie wat wijs? Amper vier pagina’s heeft Zadie Smith nodig om een puntgaaf verhaal af te leveren – even tonen hoe het moet en ideaal studievoer voor aspirant-auteurs. Helaas zijn de andere verhalen in Het verbond te vaak afdankertjes. Smith dramt graag door over heikele thema’s als ras en gender, maar haar teksten klinken dikwijls pamflettair en ze offert de diepgang van haar personages regelmatig op om een actueel punt te scoren. Maar toch moet u Ouderlijke ochtendinzichten lezen, een experimenteel verhaal waarin Smith haar klasse als vanouds laat fonkelen. Ook De Lazy River, dat eerder in The New Yorker verscheen, heeft een nijdige beet.

**

Prometheus (oorspronkelijke titel: Grand Union), 270 blz., € 19,99.

Verberg tekst

Deze eerste verhalenbundel van de bekende Britse schrijfster/essayiste (1975) bevat elf nieuwe verhalen en acht eerder gepubliceerde. De meeste spelen zich af in de V.S., sommige in Engeland. Een diverse bundel met natuurlijk haar hoofdthema’s migratie, racisme, gemengd huwelijk, tijd, identiteit en de waarde van inconsistentie (hierin verschilt ze van mening met sommige critici). Qua genre is het eveneens divers, met onder meer autobiografische fictie (‘Geblokkeerd’, over schrijfkramp), satire (‘Ouderlijke ochtendinzichten’, over een hilarische takenlijst van school voor het analyseren van verhalen), parabel (‘Twee mannen komen in een dorp’), stedelijke mythe (‘Ontsnapping uit New York’) en dystopische SF (‘Tot aan de president!’, over virtuele en echte realiteit). Soms toont ze zich slimmer dan goed voor haar verhalen is (de onnodige verwijzingen naar collega-auteurs in ‘Kelso gedeconstrueerd’ over een racistische moord in 1959), maar in de meest geslaagde verhalen (zoals over een oudere travestiet in ‘Miss Adele tussen de korsetten’) is ze vooral voor de belezen lezer een even uitdagende als boeiende vertelster. Verberg tekst

Zadie Smith spreekt en verstaat zowel de abstracte taal van de intellectueel als de taal van de straat; Ze schakelt moeiteloos van high naar low, van filosofie naar hiphop. Dat liet ze zien in haar beste werk en nu ook in haar eerste bundel korte verhalen: 'Het verbond'.

Moeiteloos integreert Smith in het verhaal 'Downtown' zowel de pessimistische filosoof E.M. Cioran als de songteksten van de geëngageerde hiphopartiesten Monie Love en Dead Prez. Dit is geen willekeur: samen versterken ze de vertwijfelde sfeer van het verhaal en benadrukken ze het thema van sociale ongelijkheid. We zijn niets, leest de ik-verteller bij Cioran en zo voelen veel Afro-Amerikanen zich in Amerika. Het is de tijd waarin progressieven en conservatieven lijnrecht tegenover elkaar staan, de roerige periode van de confrontatie tussen Christine Ford en Brett Kavanaugh die duidelijk maakte dat "als uw kleine Brett zich echt iets in zijn hoofdje haalt - als hij gelooft, als hij vertrouwen heeft, als hij een hij is en als hij Brett heet - dan kan hij doen wát hij ook maar bedenkt".

Met 'Downtown' bewijst Smith dat ironie nog altijd een uiterst effectectief stijlmiddel is. Ze houdt humor en sociale kritiek knap in balans; ze is geestig én ernstig; grappig, intelligent en betrokken. Ze excelleert in flitsende vertellingen. Neem 'Een ontsnapping uit New York', een verhaal waarvan velen hopen dat het waar is. Michael Jackson, Marlon Brando en Elizabeth Taylor zouden volgens een voormalige assistent van de laatste met z'n drieën in een huurauto New York zijn ontvlucht op 11 september 2001.

Alle vluchten zijn geannuleerd en in paniek telefoneert Elizabeth met Michael en Marlon. Ze besluiten een auto te huren en de stad te verlaten. In een Toyota Camry rijdt Michael het drietal de stad uit. Elizabeth zit naast Michael en op de achterbak leest Marlon een boek. Taylor snapt er niks van, hoe kan hij nu lezen, Amerika wordt aangevallen: 'We kunnen elk moment doodgaan.' 'Schat,' antwoordt Marlon, 'als je ook je Sartre had gelezen, had je geweten dat dat ten allen tijde en in elke situatie kan gebeuren.' Geen goedkope name-dropping hier: de sartriaanse ideeën over vrijheid en kiezen zijn verweven in dit verhaal. Op de snelweg, in de huurauto, voelt Michael zich vrij omdat hij voor het eerst in lange tijd iets doet waar hij zelf voor heeft gekozen.

Geregeld zijn de taal en het verhaal zelf onderwerp, wat uitstekend werkt in het verhaal 'Kelso gedeconstrueerd' vanwege subtiele zinnetjes als: 'tegen de tijd dat de volgende zin er staat is het zaterdag 16 mei 1959', maar in het verhaal 'Stemming' niet meer biedt dan een saai en achterhaald kunstje.

Jammer genoeg vertoont de vertaling van 'Het verbond' de nodige gebreken. Zo wordt 'words are cheap' vertaald met 'lekker makkelijk' terwijl de spreker in het verhaal niet alleen de woorden van haar moeder bekritiseert maar ook haar spreken op zich: praten is goedkoop, daden hebben echt waarde. In 'Miss Adele tussen de korsetten' wordt hoofdpersoon Adele kwaad als ze in een winkel herhaaldelijk wordt aangesproken met 'sir': 'First up, I ain't no sir - you live in this city, use the right words for the right shit, okay?' Haar taalgebruik zegt iets over het temperamentvolle karakter van Miss Adele, over haar achtergrond en haar verleden als jongen. In de Nederlandse vertaling verandert de stoere, gevatte Adele in een keurig type: 'Ten eerste ben ik geen meneer. Als je in deze stad wilt wonen, gebruik je de juiste benamingen op de juiste momenten, oké?' Niet alleen is de brutale toon van Adele hier verdwenen, ook 'juiste momenten' is foutief vertaald. 'Het verbond' is een goede bundel; jammer dat de vertaling zo matig is.

Verberg tekst