Zo'n 2.500 jaar geleden schreef Sophocles Antigone, een tragedie met zo veel slagkracht dat ze vandaag nog net zo relevant is als toen. Dat blijkt uit de vele herwerkingen en interpretaties die er de voorbije eeuw van gemaakt zijn, door Jean Anouilh en Bertolt Brecht natuurlijk, maar onlangs ook nog door Stefan Hertmans in het toneelstuk Antigone in Molenbeek. Ook Kamila Shamsies roman Huis in brand grijpt terug naar deze tragedie aller tragedies die de vraag stelt welke autoriteit het hoogste is, die van de staat en zijn wetten of die van het persoonlijk geweten en de rechtvaardigheid.

Bij Sophocles was Antigone de dochter van Oedipus. Toen deze afstand deed van de troon, liet hij Thebe na aan zijn twee zonen, op voorwaarde dat ze om beurten zouden regeren. Eteocles en Polynices vergaten die belofte zodra ze haar gemaakt hadden en begonnen een hevige strijd, waarbij ze allebei het leven lieten.

Koning Creon besliste dat Eteocles een staatsbegrafenis zou krijgen, terwijl zijn broer buiten de stad achtergelaten moest worden voor de aasgieren. Dit ging zo erg in tegen het rechtvaardigheidsgevoel van hun zus Antigone, dat zij het recht in eigen handen nam en Polynices zelf begroef. Daar moest zij voor boeten, besliste Creon. Doordat Antigone een relatie had met zijn zoon en deze niet zonder slag of stoot het doodsvonnis wilde aanvaarden dat over zijn geliefde was uitgesproken, riep de koning daarmee het onheil af over zichzelf.

Eigen draai

Kamila Shamsie verplaatst dit verhaal niet alleen naar vandaag, ze geeft er ook een heel eigen draai aan, zonder evenwel de oorsprong ervan te verraden. De Pakistaans-Britse Isma heeft haar studie sociologie moeten onderbreken om voor haar negen jaar jongere broer en zus Aneeka en Parvaiz te zorgen. Vader was altijd de grote afwezige in het gezin en toen moeder stierf, bleef alleen grote zus over om de tweeling op te voeden. Nu ze negentien zijn, acht Isma de tijd gekomen om eindelijk haar promotie aan te pakken, en dus reist ze van Londen naar New York, waar haar voormalige studiebegeleider inmiddels les geeft.

Ze ontmoet er Eamonn Lone, die niet veel meer doet dan het geld van zijn familie erdoor jagen en Isma duidelijk laten voelen dat hij meer wil dan vriendschap. Eamonn is de zoon van een succesvolle Iers-Amerikaanse die getrouwd is met Karamat Lone, een Brits volksvertegenwoordiger van Pakistaanse afkomst die er een paar hevige standpunten op na houdt. Als je ergens wilt komen in het huidige Groot-Brittannië, zegt hij onomwonden, dan moet je vooral niet uit de band willen springen door atypische kledij te dragen als een hoofddoek of zo.

Isma heeft het daar moeilijk mee. Voor haar is Karamat een donkere wolk die boven een eventuele relatie met Eamonn hangt, zeker wanneer deze volksvertegenwoordiger de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken wordt.

Heilige oorlog

Shamsie, zelf van Pakistaanse afkomst en sinds 2007 haar tijd verdelend tussen Karachi en Londen, plaatst Sophocles' Antigone in een omgeving waar identiteit een grote rol speelt. Niet alleen culturele of religieuze identiteit, maar ook nationale. Parvaiz komt immers onder de invloed van een stel jihadisten die hem wijsmaken dat zij hem in contact kunnen brengen met mensen die samen met zijn vader de heilige oorlog uitvochten in Bosnië, Kosovo en Afghanistan.

Maandenlang beuken ze op hem in tot hij beslist hen te volgen, wat uiteindelijk tot het verlies van zijn Britse identiteit zal leiden. Minister Karamat heeft immers beslist dat Britten die de IS-troepen gaan versterken hun Britse staatsburgerschap kwijtraken. Wanneer Parvaiz sneuvelt, kan hij dus niet in Britse grond begraven worden.

Kamila Shamsie debuteerde in 1998 met In the City by the Sea, een roman die haar meteen een paar nominaties en prijzen opleverde. Huis in brand is inmiddels haar achtste boek en ook dit stond op tal van long- en shortlists. Shamsie is dan ook een bijzondere schrijfster. Het zijn alleen de allergrootsten die schrijven makkelijk kunnen laten lijken. Shamsies zinnen vloeien over het papier als water over de rotsen van een bergbeekje. Geen enkele metafoor is gezocht en ieder woord is relevant. Weinigen doen haar dit na.

Bovendien heeft Shamsie haar roman ook bijzonder vernuftig opgebouwd. Soms krijg je een beter beeld van iets door het zijdelings te benaderen. Slapeloosheid los je bijvoorbeeld niet op door de hele nacht heel hard te liggen denken dat je moet slapen omdat je anders de dag nadien een vod zal zijn. Nee, dat doe je door je gedachten juist op iets anders te zetten.

Zo ook heeft Shamsie Huis in brand opgevat, want ook al lijkt Isma heel lang de plot te zullen dragen, uiteindelijk is het haar jongere zus Aneeka die zich zal bekommeren om het lijk van haar broer. Dit geeft een interessante twist aan het boek en laat je als lezer des te beter beseffen waar het om draait: rechtvaardigheid.

Signatuur, 252 p., 21,99 euro.

Verberg tekst

In een vroege scène uit Huis in brand zoekt Isma een kerkhof op in de hoop er troost te vinden. 'Soms waren de doden vriendelijk aanwezig, maar vandaag waren ze alleen maar dood,' schrijft Shamsie. De doden hebben geen stem meer in deze roman, maar hun aanwezigheid is nadrukkelijk. Zo is er de vader van Isma, Adil Pasha, een overleden jihadistrijder die in Bosnië en Tsjetsjenië vocht om zich vervolgens aan te sluiten bij de Taliban in Afghanistan. De daden van de overleden vader blijven wegen op Isma, en op haar zus Aneeka en haar broer Parvaiz. Bij de dood van hun moeder nam Isma de zorg van de toen twaalfjarige tweeling op zich.

Huis in brand begint met Isma's vertrek naar Amerika. Broer en zus zijn bijna volwassen, ze kan de twee met een gerust hart achterlaten in Londen en haar studie sociologie afmaken in Amherst. Tenminste, dat denkt ze. Op het thuisfront wordt Parvaiz verleid door de woorden van Farooq, wiens vader ooit zij aan zij streed met de zijne . Farooq is lid van IS en hij kan Parvaiz ervan overtuigen om mee te reizen naar Raqqa, zogezegd om meer te weten te komen over wie Adil Pasha was. Ondertussen, in Amerika, ontmoet Isma Eamonn Lone, zoon van Karamat Lone, een politicus die zich ooit negatief uitliet over de vader van de Pasha's. Ze wordt verliefd op hem, maar Eamonn zal, later in het verhaal, vallen voor zus Aneeka.

Vijanden van de staat

Kamila Shamsie schreef een moderne versie van Sophocles' Antigone. Ze citeert uit Sophocles' tekst: 'Degenen van wie wij houden… zijn vijanden van de staat.' De zussen Pasha houden allebei van hun broer, die zich zal ontpoppen tot een vijand van de staat door zich aan te sluiten bij de media-afdeling van IS. Hij beseft al snel dat hij weg wil, wordt misselijk van de onthoofdingen waarbij hij moet assisteren.

Wat voor land is Groot-Brittannië wanneer het jacht maakt 'op mensen die onvoorwaardelijk kunnen liefhebben'? Het is de centrale vraag in deze genuanceerde roman vol kalme woede. Wie het verhaal van Antigone kent, weet dat de broer zal sterven en dat zijn lichaam niet mag worden begraven. Aneeka's liefde is onvoorwaardelijk, zij wil hem helpen te ontsnappen uit het kalifaat, Isma hoopt dat Aneeka haar broer zal leren zien als iemand die voor altijd verloren is.

Shamsie wisselt lange hoofdstukken vanuit de hoofdrolspelers met elkaar af. We leren Eamonn kennen die, terug in Londen, op zoek gaat naar Isma's zus. Hij komt tussen twee vuren te zitten wanneer zijn vader minister van Binnenlandse Zaken wordt. Karamat Lone stelt in redevoeringen dat moslims zich isoleren door zich anders te kleden dan de lokale Britten. Hij heeft weinig op met de islam en voert een hard beleid tegen terroristen, wil hen veel sneller het Britse burgerschap afnemen.

Britsheid en terrorisme

Aneeka is de vurige van de twee zussen. Isma is beheerster, maar als student sociologie is ze wel kwaad omdat terroristen nooit als 'Britse terroristen' worden omschreven door regeringsleiders en journalisten, wel als 'Britse paspoorthouders' of als 'Brit van Pakistaanse afkomst'. Zo schrijft Shamsie het: 'Er wordt altijd iets tussen hun Britsheid en terrorisme geplaatst'.

Hoewel je weet hoe het verhaal zich ongeveer zal ontwikkelen, slaagt de schrijfster erin een zenuwslopende en intelligente roman te schrijven over een wereld waarin niet elke wet rechtvaardig is. Huis in brand is een roman over familiebanden, over hoop en loyaliteit en over terreur.

Het hoofdstuk vanuit de broer over het kalifaat komt hard binnen, temeer omdat de jongen als geluidstechnicus een absoluut gehoor heeft en geen schreeuw hem ontgaat. Nuance is het sleutelwoord hier: Shamsie laat een spectrum aan ideeën en levensstijlen zien. Alleen Farooq krijgt geen krediet van haar.

Vertaald door Anne Jongeling, Signatuur, 252 blz., 21,99 € (e-boek 9,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Home fire'.

Verberg tekst

Wanneer Parvaiz Pasha naar Syrië vertrekt om zich aan te sluiten bij IS komt de verhouding tussen zijn tweelingzus Aneeka en de oudste zus Isma onder druk te staan. De een is super bezorgd, de ander geeft hem aan bij de politie. Discriminatie van Britse moslims en de behandeling van vrouwen in hijab spelen zich af tegen de achtergrond van een liefdesverhaal tussen Eamonn Lone en Aneeka. De vader van Eamonn heeft een belangrijke politieke positie verworven door zich af te zetten tegen ‘achterlijke’ moslims. Parvaiz, die vastzit in een jihadikamp, vraagt hulp aan Aneeka. Zij ziet zich gedwongen te kiezen tussen haar geliefde en haar broer. Biedt veel inzicht in hoe het een hedendaagse moslimfamilie kan vergaan. Het verhaal blijft boeien tot de laatste pagina. Stond onder meer op de longlist Man Booker Prize 2017 en Winnaar Women's Prize for Fiction 2018.

Het is veelbetekenend dat Kamila Shamsie, Britse schrijfster met Pakistaanse roots, haar roman 'Huis in brand' baseert op de Antigone-mythe, een verhaal van Grieks-Westerse oorsprong, als om aan te geven dat haar verhaal universele thematiek heeft. Antigone wil tegen de zin van koning Creon haar opstandige broer Polyneikes begraven. Daarop wil Creon Antigone, n.b. de verloofde van zijn zoon Haemon, levend laten begraven. Als Antigones zus Ismene zich ermee komt bemoeien verandert Creon van inzicht en besluit hij Polyneikes zelf te begraven maar het is te laat, vrijwel alle hoofdpersonen plegen vanwege zijn aanvankelijke weigering zelfmoord. Een verhaal over de eisen van de staat (Creon) en de emoties en verantwoordelijkheden van individuen (Antigone).

Dat is Shamsies verhaal over Pakistaanse families in Londen ook: moet je je hart en de eigen tradities volgen of de regels die het wettige gezag je oplegt? Shamsie heeft haar personages vrij opzichtig geënt op personages uit het Antigone-drama: Karamat Lone, minister van Binnenlandse zaken, is Creon, zijn zoon Eamonn Haemon, Aneeka is Antigone, zus Isma Ismene en broer Parvaiz Polyneikes. Zo'n strak stramien kan verkeerd uitpakken, als je het verhaal naar de mythe toeschrijft maar Shamsie is schrijfster genoeg om het zelf in te vullen.

Deze roman in vijf aktes, waarin alle personen afzonderlijk worden gevolgd, beschrijft de verscheurdheid van de Pakistaanse (of elke uitheemse) gemeenschap in Engeland. Karamat en Eamonn zijn de geassimileerde emigranten, waarbij Karamat Britser dan Brits denkt en handelt, het drietal Aneeka, Isma en Parvaiz, kinderen van een jihadist die op weg naar Guantánamo Bay is gestorven, staat aan de andere kant van het spectrum. Parvaiz vertrekt zelfs naar Raqqa om daar als mediaman voor IS te werken, maar hij kan de gruwelen niet aan en vlucht, waarna hij voor het Britse consulaat in Istanbul wordt doodgeschoten. Karamat vindt dat zo'n jihadist maar in Pakistan moet worden begraven maar Aneeka wil hem meenemen naar Engeland. Het verhaal eindigt à la Antigone in een drama voor iedereen.

Shamsie weet die parallellen mooi te verdoezelen door haar psychologische kwaliteiten. Dit zijn mensen van vlees en bloed; de geronselde Parvaiz met zijn door twijfels en afschuw getorpedeerde ambities, Aneeka en Isma worstelend met gevoel en verstand, Karamat de hardliner wiens principes aan het wankelen worden gebracht, Eamonn, de gesofisticeerde minnaar, de optimale relativist. De optelsom van al deze karakters is toch vooral genuanceerdheid: niemand is voor de volle honderd procent wat hij lijkt te zijn: een machthebber geen tiran, een jihadist geen puur slecht mens.

Met haar onspectaculaire, borende stijl zet Shamsie het drama van de gespleten Britse multiculturele samenleving neer. Maar dit is ook een roman over ware liefde en haar schijngestalten, over recht en (on)gehoorzaamheid. Tijdloze zaken, net als in Sophocles' 'Antigone'.

oordeel

Mensen van vlees en bloed in een borende stijl beschreven.

Vert. Anne Jongeling. Signatuur; 256 blz. € 21,99.

Verberg tekst