'De roman die Donald Trump dringend moet lezen', schreef een Amerikaanse recensent. Met Zie de dromers geeft Imbolo Mbue (34) een gezicht en een stem aan migranten die hopen op een beter leven. Maar ze toont ook hoe mensen verstrikt kunnen raken in die American dream.
"Ik stem binnenkort voor het eerst in mijn leven", zegt Imbolo Mbue. Mbue leeft al langer in New York dan dat ze in Kameroen woonde. Ze arriveerde er op 17-jarige leeftijd, alleen, met een studentenvisum. Onlangs werd haar naturalisatieprocedure afgerond. Daarmee verging het haar beter dan Jende Jonga, het hoofdpersonage van haar debuutroman Zie de dromers.
Het politieke klimaat in de VS is de migrant niet gunstig gezind, merkt ze op. Toch gaf die nieuwe identiteit haar een extra lens op het leven en de wereld. "De Amerikaanse burger in mij ziet in dat 11 miljoen arme migranten desastreus kunnen zijn voor de sociale voorzieningen als scholen en ziekenhuizen - structuren die nu al amper standhouden", zegt ze. "Maar de migrant in mij is geschokt omdat men die mensen als overlast beschouwt.
"De Amerikaan in mij ziet in dat het onmogelijk is om iedere kandidaat alle kansen te geven, terwijl de migrant in mij hoopt op een beleid dat van Amerika het gedroomde land voor iedereen maakt."
Dat dubbele perspectief is de rode draad in Zie de dromers, waar ze in 2011 aan begon.
Na de beurscrash van 2008 verloor Imbolo Mbue haar baan als marktonderzoeker. Vandaag kan ze leven van haar roman. Toch weigert ze het gezicht van de American dream te zijn. "Het idee dat iedereen het hier kan maken, is een mythe", zegt ze. "Als er al iets bestaat dat op de American dream lijkt, dan is het niet het materiële succes, maar de opportuniteiten die dit land te bieden heeft. Ik kan hier dingen doen die onmogelijk waren geweest in Kameroen. Maar dat betekent niet dat mensen hier niet moeten vechten om de eindjes aan elkaar te knopen."
Gedonder in Keulen
Die genuanceerde attitude typeert Zie de dromers helemaal. Daarin vertelt Mbue het verhaal van Jende Jonga. Net als zij komt hij uit Kameroen. Met een toeristenvisum trekt hij naar de VS waar hij meteen asiel aanvraagt en aan de slag gaat in de onderste, onzichtbare laag van de samenleving waar de dienstbodes poetsen en afwassen.
Twee jaar sparen later arriveren zijn echtgenote Neni en hun zoontje. Zij studeert voor apotheker, werkt tussen de lessen door en zorgt voor hun kind. Het koppel labeurt hard om vooruit te komen, maar moet ook de familie in Kameroen onderhouden. Toch zijn ze optimistisch. Dit is Amerika, het land waar alles mogelijk is als je er maar hard genoeg voor werkt.
We leren Jende kennen op het moment dat hij in zijn beste pak gaat solliciteren voor de post van privéchauffeur van Clark Edwards, manager bij Lehman Brothers. Het is nog maar 2006 als we in het verhaal vallen, maar in de verte hoor je de crisis al donderen. Jende krijgt de baan, en de twee gezinnen - ook Edwards kinderen en echtgenote moeten dagelijks worden opgepikt en rondgebracht - leren elkaar beetje bij beetje kennen.
Als Neni tijdens een zomer invalt als nanny voor de jonge Mighty Edwards, ontdekt ze dat luxe niet per se gelukkig maakt. Jende en Neni verbazen zich erover hoe de '1 procent' ondanks alle weelde zo diep in de put kan zitten. Maar aan de horizon gloort nog steeds een hoopvolle toekomst; veel aandacht besteden ze niet aan die vreemde signalen. Tot het ondenkbare gebeurt: de beurs crasht, de financiële crisis eist zijn tol. Jende, die intussen opnieuw vader is geworden, verliest zijn goedbetaalde baan. Het Kameroense gezin Jonga ziet een droom verbrokkelen. Maar ook de Edwardsen worden niet gespaard van tegenspoed.
Lichtvoetig en optimistisch schrijft Mbue over zware thema's als migratie, klassenverschillen, armoede, familie, het huwelijk en falen. De kracht van haar boek is evenwel dat ze niemand veroordeelt. Haar toon is empathisch, haar stijl doet denken aan de inleving en de sterke dialogen van geliefde auteurs als Anne Tyler en Toni Morrison, wier boek Song of Solomon haar overigens aanzette tot schrijven.
Overlevingsinstinct
Ook al schetst ze twee extremen, Mbue ziet de wereld niet zwart-wit. "Wat me vooral interesseerde, is de relatie tussen die twee mannen in een tijd als deze. Er is zo'n grote kloof tussen de mensen die alles hebben en de mensen die niets hebben. De armen blijven arm, de rijken worden rijker. Als de beurs crasht, verliezen de Edwardsen hun huis niet, maar Jende moet twee jobs nemen om rond te komen."
Hoewel de verwachtingen die de hoopvolle Jende heeft van dat veelbelovende Westen gaandeweg in teleurstelling veranderen, en de crisis impact heeft op de nabije omgeving van de mannen, lijken de gevolgen ervan een dramatischer effect te hebben op hun vrouwen. Hoe moeilijker Jende het krijgt, hoe traditioneler hij zich opstelt tegenover zijn studerende echtgenote. Zo dwingt hij haar om haar ambities op te bergen en voor de kinderen te zorgen.
Aan de andere kant van het spectrum lijkt Clark Edwards er met een gedeukt ego en een gekrompen inkomen vanaf te komen. Cindy, zijn echtgenote, wordt evenwel meegezogen in een dodelijke spiraal van pillen en alcohol. Maar misschien is het wel de Kameroense Neni die het hardst verandert: haar energieke, vrolijke natuur ruimt plaats voor een leep overlevingsinstinct.
Toch is Mbue mild voor de fouten die haar personages maken. Ze praat niets goed, maar een kat in het nauw maakt vreemde sprongen. "Lezers reageren soms boos omdat mijn personages af en toe wild tekeergaan. Maar ik kan het verhaal alleen maar vertellen zoals het vaak gaat. Migranten krijgen niets cadeau in het leven. Ze stellen een onrealistisch doel, worden geconfronteerd met onvoorziene obstakels. Zeker de vrouwen zijn vaak dag en nacht in de weer. Soms willen ze iets zo graag dat ze zichzelf compromitteren. Anderzijds zijn veel Afrikaanse vrouwen blij dat hun verhaal eindelijk eens verteld wordt. Dit is ook het verhaal van de nanny's van deze wereld."
Stemmen voor empathie
Zie de dromers kreeg lovende recensies, maar de meest opvallende was de kop van The Washington Post: dat Donald Trump haar boek dringend moet lezen. "Door ons voor te stellen als getallen of categorieën, ontmenselijkt Trump ons", reageert Mbue. "Maar mensen zijn in de eerste plaats hun verhalen, en elk verhaal is het waard om verteld te worden."
De schrijfster trapt evenwel niet in de val om de gegoede blanken af te schilderen als slecht, koud, egoïstisch. Mensen zijn mensen, ook zij hebben recht op mededogen. De tragiek van de rijke Cindy Edwards zindert bijvoorbeeld lang na. "Ze groeit op in een materieel en emotioneel arme omgeving. Ontmoet tijdens haar studies een rijke man, hoopt het geluk te vinden in welvaart, ondervindt al snel de keerzijde van die weelde. In zekere zin is ook zij een migrant die teleurgesteld is. Zij belichaamt die American dream, maar de prijs die ze betaalt voor haar materiële zekerheid is hoog. Geld behoedt niemand voor verdriet."
De volwassenen houden zich met moeite staande, maar hun kinderen beschikken over een aanstekelijke veerkracht. Vooral in Vince Edwards, de oudste zoon, tekent zich een herkenbare trend af. Hij is een wereldverbeteraar, zet zich af tegen zijn ouders, droomt van stilteretraites en luxeloos leven in India. Dat verlangen naar onthechting kan er bij Jende Jonga niet in. "Toen ik op Columbia studeerde, had ik veel vrienden zoals Vince", knikt Mbue. "Ze zijn het product van het systeem dat anderen in de weg staat, maar tegelijk willen ze dat systeem omverwerpen. Hij kan dat omdat hij geprivilegieerd is. De rest van ons moet zien te overleven."
Nu ze impact kan hebben op datzelfde systeem: op wie zal Imbolo Mbue stemmen? "Wat denk jij?", glimlacht ze. "In de tijd dat ik hier woon, heb ik het slechtste van Amerika gezien. De vooroordelen, het racisme, de armoede... Maar ik heb ook het beste van dit land gezien. De prof die me hielp om een studiebeurs te krijgen, de collega die me kleren gaf toen ik geen geld had om er te kopen, de werkgever die me zei: 'Jij bent de frisse wind in dit land'. Amerikanen kunnen gemeen zijn, maar veel vaker zijn ze empathisch. Ik stem op 8 november voor de empathie."
Hollands Diep, 352 p., 19,99 euro
Verberg tekst