****1/2

Douglas Stuart won de Booker Prize met dit snoeiharde maar intieme debuut over een straatarm gezin in Schotland. Agnes Bain, een verslaafde alleenstaande moeder, kan nauwelijks voor haar drie kinderen zorgen. Eén van haar zonen, Shuggie, past met zijn verfijnde taal en gevoelige gedrag niet tussen de ruwe arbeiderskinderen, en daar wordt hij voortdurend op gewezen. Het boek speelt tegen de achtergrond van één van de diepste recessies die Schotland ooit gekend heeft, toen Margaret Thatcher begin jaren 80 de gierende inflatie van de pond sterling aan banden probeerde te leggen. Thatchers besparingen sneden vooral in de sociale zekerheid en in openbare voorzieningen die (surprise, surprise) de armsten in de samenleving moesten ondersteunen. Koppel daaraan een welig tierende werkloosheid, in dit boek gesymboliseerd door de sluiting van de lokale steenkoolmijn, en je krijgt kinderen die huilen van de honger en ouders die zich volgieten met sloten drank om aan de wereld om hen heen te ontsnappen. Zo wordt Shuggies moeder langzaam maar zeker verzwolgen door de drankduivel, wat hij tegen beter weten in probeert af te wenden door haar overal in huis te volgen en iedere stilte te vullen met gezwets over koetjes en kalfjes. Schrijnend om te lezen, maar Stuart melkt

BELGAIMAGE

de miserie nooit uit, zelfs niet in passages waarin de verleiding daartoe groot moet geweest zijn. Gezien de setting en de abjecte miserie lonkt de vergelijking met ‘Trainspotting’ van Irvine Welsh om de hoek, maar Stuart vermijdt het allesverterende, zwartgallige nihilisme en brengt een meer gecompliceerd beeld. Hij is kritisch maar vaak ook hoopvol, en geeft zo de slachtoffers van Thatchers beleid een gezicht. Hij toont hoe een maatschappij een hele bevolkingsgroep botweg kan opvreten en uitspuwen. Het hoeft niet te verbazen dat het boek doorspekt is met echo’s van de massale besparingsrondes na de recentere bankencrisis (die ons hopelijk na de coronacrisis niet nog eens te wachten staan): het uitpersen van systemen die eigenlijk de gewone mens overeind moeten houden, om zo de kassa’s van de welgestelden te spijzen.

Stuart is kritisch voor de politiek, maar toont zich ook als een vlijmscherp observator van menselijke verhoudingen: met chirurgische precisie beschrijft hij Shuggies uitsluiting door andere kinderen en zelfs volwassenen, die hem allemaal te delicaat vinden. Daarbij zet Stuart al even meesterlijk neer hoe Shuggie zélf homofobe trekjes vertoont, vooral door andere mannen meteen af te schrijven als ze een tikje te ‘verwijfd’ klinken. Saillant detail: Stuart zelf worstelde op jonge leeftijd met zijn seksualiteit. De vertaling van het vaak hilarisch platte Schots in het origineel moet overigens aartsmoeilijk geweest zijn. Het taaltje van de Glaswegians wordt verruild voor oer-Nederlandse uitdrukkingen, en dat levert hier en daar een taalbarrière op: we moeten de eerste Vlaming nog ontmoeten die de zin ‘Zoas je hier loopt rond te paraderen mejje kouwe kak’ meteen begrijpt. Maar goed, diezelfde barrière ervaart een Brit waarschijnlijk ook bij het lezen van het origineel, en zo leert een mens al eens wat scheldwoorden bij. Terwijl andere boeken vandaag vaak te gepolijst zijn, te strak en kortgeknipt, is dit een smerig, grimmig boek met heerlijk veel haar op de tanden én een flinke bos onder de oksels. Het is niet alleen een verbijsterend goede roman, maar ook een historisch artefact, een ooggetuigenverslag van een verkilde maatschappij en een gefaald economisch experiment. In tegenstelling tot zijn broer Leek – gelukkig niet vertaald als ‘prei’ – blijft Shuggie steeds doorbijten, tegen beter weten in. Shuggies mentaliteit is nu misschien wel actueler dan ooit: we moeten moed houden, want het enige alternatief is de verdoemenis.

Verberg tekst

Opgroeien in het Glasgow van de jaren tachtig is geen pretje, toch niet als je in het arbeidersmilieu bent geboren. Dit is het tijdperk van Margaret ‘There is no such thing as society’ Thatcher, een tijdperk van massale werkloosheid, hyperinflatie, mijnsluitingen, sociale onrust en de eerste kiemen van een Schotse drugepidemie die later door Irvine Welsh literair gedocumenteerd zal worden in Trainspotting .

De ietwat verwaande Agnes heeft nog een beetje geluk. Nadat ze haar eerste man gepluimd heeft, gaat ze samenwonen met Shug, een taxichauffeur die, in tegenstelling tot de werkloze kompels, wel een vast inkomen kan verzamelen. Dat Shug zijn taxi gebruikt als liefdeshotel voor zijn scharrels, wil Agnes wel door de vingers zien. En als ontkennen niet helpt, dan grijpt ze wel naar de fles gin onder het aanrecht.

Haar zoontje Shuggie – niet te verwarren met haar man – adoreert haar en hangt aan haar rokken. Shuggie is anders en wordt gepest omdat hij een meisjespop meesleept. Volgens zijn halfbroer Leek wandelt hij als een mietje en moet hij die pestkoppen meer in de ballen trappen. Maar homofobie lijkt een luxeprobleem wanneer de armoede alsnog haar klauwen in het gezin zet. Agnes heeft steeds vaker een paar biertjes nodig om uit bed raken. Shug blijft nachtenlang weg. Hij is het gedoe met die zeurkinderen en die dronken del van een vrouw kotsbeu, zeker nadat ze in een delirium hun huis bijna afbrandde.

Shuggies oudere halfzus Catherine zoekt al met een half oog naar de uitgang: een huwelijk zal haar redden, maakt niet uit met wie. Na een verhuis naar Pithead, een mijnwerkersgehucht waar iedereen van de dop leeft en roddelen het enige tijdverdrijf is, zinkt het gezin weg in een moeras van ellende. Tegen beter weten in hoop je als lezer dat de lieflijke Shuggie aan de miserie kan ontsnappen maar zijn schepper Douglas Stuart verzacht het leed enkel met wat wrange humor.

Aanvankelijk werken die slapstickscènes nog maar hoe uitzichtlozer de situatie wordt, hoe minder grappig kinderarmoede aanvoelt. Wanneer Leek tijdens een koperdiefstal een bewaker een schedelbreuk klopt, wordt de toon grimmiger. Stuart laat zien hoe normaal extreem geweld wordt wanneer je onder de armoedegrens zakt. In die zin had Thatcher gelijk: in een egoïstisch systeem is het elk voor zich. Het Schots patois verliest in vertaling veel van zijn pluimen, maar het origineel is, net als destijds Trainspotting, voor de meesten onder ons allicht onleesbaar. Doe er uw voordeel mee. Het loont de moeite.

***

Nieuw Amsterdam (oorspronkelijke titel: Shuggie Bain), 448 blz., € 14,99.

Verberg tekst

In het Glasgow van de jaren tachtig is Shuggie (Hugh) Bain degene die op zijn alcoholistische moeder past. Ze leven in grote armoede. Soms is er gewoon geen eten, soms moeten de munten uit de gasmeter uitkomst bieden. De vader heeft het gezin al lang verlaten, de oudste zus vertrekt al jong naar Zuid-Afrika, de grote broer gaat het huis uit zodra hij kan, maar kleine Shuggie blijft door alles heen loyaal aan zijn moeder. Zelf worstelt hij met zijn identiteit, hij wordt vreselijk gepest en voor homo uitgescholden. Het zegt hem allemaal niks. Hij houdt gewoon niet van voetballen en de manier waarop mannen met vrouwen omgaan. Het verhaal, dat vrijwel geen humor of lichtheid kent, geeft een realistisch beeld van het leven van de onderklasse in Britse steden, dat in het Thatchertijdperk nog zwaarder was dan tegenwoordig. De gebeurtenissen zijn voor een groot deel autobiografisch en het taalgebruik is doorspekt met typisch Schotse uitdrukkingen. Het boek is het debuut van de auteur. Winnaar Booker Prize 2020. Winnaar British Book Awards Début én Book of the Year 2021. Verberg tekst